چرا برکت نتوانست به وعده فراوری 50 میلیون دوز واکسن عمل کند؟ ، حرکت در جهت سخت برکت - وبلاگ بارسلونا

به گزارش وبلاگ بارسلونا، فراوری 50 میلیون دوز واکسن تا سرانجام شهریور، چیزی نیست که کسی از مردم ایران نشنیده باشد. وعده ای که مخبر، رئیس ستاد اجرایی فرمان امام، تا اواخر تیرماه هم بر اجرایی شدن آن اصرار داشت. اما چه عواملی باعث شد که این وعده با تاخیر روبرو گردد؟

مجله فارس پلاس؛ محمدتقی خرسندی: فراوری 50 میلیون دوز واکسن تا سرانجام شهریور، چیزی نیست که کسی از مردم ایران نشنیده باشد. وعده ای که مخبر، رئیس ستاد اجرایی فرمان امام، بارها آن را تکرار کرد و حتی تا اواخر تیرماه هم بر اجرایی شدن آن اصرار داشت. اما حالا، فقط چند روز تا سرانجام شهریور مانده و تعداد واکسن ها به 10 میلیون دوز رسیده است. هرچند اخیرا خط 2 برکت هم وارد مدار فراوری شده اما عملا بعید است تعداد واکسن های فراوریی از مرز 15 میلیون دوز عبور کند. چه عواملی باعث شد که این وعده با تاخیر روبرو گردد؟ اگر فقط تحریم های آمریکا مانع بود، مگر در این 40 سال تحریم وجود نداشت، پس چرا ستاد اجرایی پیش بینی آن را ننموده بود؟

تحریم در لحظه!

واکسن برکت در 9 دی 1399 به مرحله تست انسانی رسید. اولین واکنش آمریکا معین بود: تحریم بنیاد برکت در کمتر از 2 هفته. واکسن، آن هم واکسن کرونا چیزی نبود که آمریکا روی آن شوخی داشته باشد. بازی با سلامت مردم، همواره مهمترین ابزار آمریکا برای ایجاد نارضایتی در ایران بوده است. از طرفی، ورود یک بازیگر تازه به بازار واکسن، می توانست انحصار تکنولوژیک و سودآوری بالای شرکت های آمریکایی را با خطر جدی روبرو کند.

اما تحریم در ایران اثر دوگانه ای دارد؛ هم مانع پیشرفت هاست و هم عامل پیشرفت های عظیم. تحریم که می شویم، ناچاریم که روی پای خودمان بایستیم. البته که کوشش می نمایند نگذارند اما هرجا اراده نموده ایم، پیروز شده ایم. ماجرای واکسن هم از همین دست بود.

دو هفته پس از آغاز تست بالینی واکسن موسسه برکت، آمریکا آن را تحریم کرد

همه چیز از نقطه صفر

باتوجه به اهمیت فاکتور زمان در مبارزه با کرونا، برکت از همان روزی که تست های اولیه اش با پیروزیت روبرو شد، فراوری انبوه واکسن را در دستور کار خود گذاشت. پیروزیت این کار، احتیاجمند راه اندازی مجموعه فراوری واکسن از نقطه صفر بود. چراکه ایران حداقل 160 میلیون دوز واکسن احتیاج داشت و هیچکدام از زیرساخت های موجود در کشور جوابگوی آن نبود؛ نه آزمایشگاه ها و نه خطوط فراوری.

مراحل اصلی فراوری ماده موثره واکسن کرونا شامل کشت سلول و سپس تکثیر ویروس و در نهایت کشتن ویروس و فیلتراسیون آن می گردد. این تکنولوژی، همان چیزی بود که ایران را به جمع 6 کشور واکسن ساز جهان وارد نموده بود. اما برای همین کار هم آزمایشگاه هایی پیشرفته با سطح ایمنی زیستی بالا مورد احتیاج بود. این آزمایشگاه ها در 4 سطح طبقه بندی می شوند که با نام BSL 1-4 (BioSafety Level 1 to 4) شناخته می شوند. آزمایشگاه مناسب برای ویروس مسری کرونا BSL4 است اما به علت تحریم های آمریکا تقریبا امکان دسترسی به آن برای ایران وجود نداشت.

برترین آزمایشگاه فعال ایران، یک آزمایشگاه BSL2 بود که برای ویروس کرونا امن نبود. عظیمترین آزمایشگاه BSL3 خاورمیانه در مشهد هم با 92 درصد پیشرفت، بیش از 12 سال متوقف مانده بود و تجهیزات آن در حال از بین رفتن بود. به همین علت، ساخت یک آزمایشگاه مدرن، مجهز و عظیم BSL3 از همان ابتدای تحقیقات، در دستور کار نهاده شد تا توان کشت انبوه سلول، متناسب با احتیاج خطوط فراوری صنعتی را داشته باشد.

یکی از زیرساخت های مورد احتیاج برای فراوری واکسن برکت، آزمایشگاه پیشرفته ایمنی زیستی بود

راه اندازی آزمایشگاهی حتی در این سطح، کار ساده ای نبود. اغلب تجهیزات در انحصار آمریکا بود و فروش آن به ایران ممنوع! یکی از تجهیزات اصلی مورد احتیاج، بین 9 کشور دست به دست شد تا به ایران برسد. به این شکل که در هر کدام از این کشورها یک بار دستگاه باز و رجیستر می شد تا آن کشور به اسم خریدار ثبت گردد. پس از بازگشت نماینده شرکت فراورینماینده، دستگاه مجددا بسته بندی شده و به کشور بعدی ارسال می شد. به این ترتیب، بعد از چند بار جابجایی در کشورها، دستگاه از پوشش شرکت خارج می شد و نماینده شرکت برای رجیستری مراجعه نمی کرد. به این ترتیب، امکان ورود این دستگاه به ایران با چند ماه تاخیر فراهم شد.

قطعه دیگری که برای استفاده در مقیاس صنعتی، تعداد زیادی مورد احتیاج بود، به وسیله چند نفر خریداری شد تا هر کس فقط تعداد محدودی از آن را خریده باشد که استفاده اش در آزمایشگاه توجیه پذیر باشد. با این وجود، در فرودگاه جلوی خروج همان تعداد را هم گرفتند و در نهایت کمتر از نصف این قطعات به ایران رسید.

شکست انحصار مواد اولیه

فراوری واکسن، علاوه بر ویروس کشته شده، احتیاجمند مواد اولیه ای است که عموما در انحصار آمریکا است؛ از حامل های سلولی گرفته تا ژل مورد استفاده در واکسن. باتوجه به تحریم های ظالمانه آمریکا و احتمال ورود ایران به جمع واکسن سازان جهان، واردات این مواد هم اگر نگوییم غیرممکن، لااقل کار به شدت پیچیده ای بود. مثلا در خصوص یک ماده اولیه، پلیس با ارائه مقاله علمی به خریدار اعلام نمود این مقدار ماده اولیه، بیش از احتیاج یک آزمایشگاه است و در نهایت فقط اجازه خروج یک بیستم آن را داد. اتفاقی که نشان از آمادگی جدی و همه جانبه آمریکایی ها در ممانعت از ارسال کالاهای حساس به ایران داشت.

مسائلی از این دست باعث شد خرید مواد اولیه و همزمان کوشش برای ساخت آنها هم بلافاصله در دستور کار قرار بگیرد. بخشی از این مواد خریداری و بخشی دیگر به وسیله شرکت های دانش بنیان داخلی بومی سازی شد. این تحول عظیم تکنولوژیک باعث شد تا نگرانی ایران برای تامین مواد اولیه در روزهای فراوری، تا حد زیادی کاهش یابد. ضمن آنکه بهره وری خطوط فراوری هم بالاتر رفت. این پیشرفت ها در این نقطه باقی نماند و ایران در همین راستا به امکان افزایش مقیاس (Scale up) تقریبا نامحدود در فراوری ماده موثره واکسن رسید.

دست یابی ایران به دانش افزایش مقیاس فراوری ماده موثره واکسن باعث می گردد

که بتواند از بیورآکتورهای عظیم در فراوری واکسن استفاده کرد

حالا نقطه سر خط

پس از فراوری ماده موثره، نوبت به فراوری واکسن می رسید. اغلب خطوط فراوری موجود ایران مربوط به واکسن های متنوع بچه ها بود که مجموعا حدود 30 میلیون دوز در سال فراوری می کردند. این خطوط، نه تنها توان تامین 160 میلیون واکسن کرونای مورد احتیاج ایران را نداشت، بلکه اساسا خروج آنها از مدار هم ممکن نبود، چراکه واکسن های سلامت بچه ها هم باید روزانه فراوری شده و به مصرف جامعه می رسید.

چاره ای نبود؛ خط فراوری واکسن کرونا هم باید از صفر ساخته می شد. اولین خط فراوری برکت، با اتکا به امکانات موجود در داخل کشور راه اندازی شد. مهمترین بخش خط فراوری بیورآکتور است که واکنش ها در آن انجام می گردد. یک بیورآکتور 500 لیتری، به اسم قلب خط فراوری از یک واحد نیمه کاره فراوری واکسن در موسسه برکت گرفته شد. دو بیورآکتور 20 و 100 لیتری دیگر هم از یک کارخانه خریداری و به خط فراوری اضافه شد. نرم افزارهای مربوطه هم با دانش ایرانی به روز رسانی شد و خط 1 در اردیبهشت ماه 1400 به بهره برداری رسید. این خط پس از صدور مجوز واکسن برکت در 24 خرداد، طبق برنامه حدود 8 میلیون دوز واکسن در تیر و مرداد فراوری کرد.

ظرفیت خط اول نهایتا 4 میلیون دوز واکسن در ماه بود، و این عدد فاصله زیادی با احتیاج ایران داشت. هرچند مخبر، به اسم بالاترین مقام مرتبط با برکت، در طول یک سال اخیر بارها بر لزوم واردات واکسن تاکید نموده بود اما تهدیدی به نام تحریم امکان این کار را زیر سوال می برد. پس واحدهای عظیمتری باید احداث می شد. شرکت های ایرانی توان فراوری و تامین چنین تجهیزاتی را نداشتند و خرید واکسن از خارج هم با مشکل تحریم روبرو بود.

توسعه به وسیله هند و چین

مذاکرات با شرکت های خارجی آغاز شد. یک شرکت چینی در دی ماه 99 حاضر شد ظرف 6 ماه یک واحد عظیم با ظرفیت فراوری 25 میلیون دوز واکسن در ماه را در ایران احداث کند. این کمترین زمان و بیشترین ظرفیت فراوریی بود که در آن موقع ایران می توانست به آن دست یابد. طبق برنامه، این خط باید تا تیرماه نصب و وارد چرخه فراوری می شد.

هرچه زمان می گذشت، تحریم های آمریکایی بیشتر خودش را نشان می داد. ایران در زمستان 1399حدود 17 میلیون دوز واکسن کواکس، 2 میلیون دوز واکسن بهارات و 2 میلیون دوز واکسن اسپوتنیک خریده بود اما تا سرانجام سال 99 کمتر از 700 هزار دوز واکسن به ایران رسید که حدود یک سوم آن هم هدیه چین و روسیه بود. کواکس هیچ واکسنی نداده بود و هند فقط 125 هزار دوز واکسن فرستاد و مانع ارسال بقیه آن شد. واکسن های روسی هم به کندی فراوری و وارد می شد.

سال تازه رسید اما واکسن نرسید. برکت در فروردین 1400، برای اینکه واکسن سریع تر به مردم برسد، یک خط فراوری دیگر هم از هند خریداری کرد که قرار بود از خرداد وارد چرخه فراوری گردد. این خط کوچکتر از نمونه چینی بود و با بیورآکتور 1200 لیتری خود امکان فراوری 8 میلیون دوز واکسن در ماه داشت.

تحریم های آمریکا، انحصارطلبی فراورینمایندگان و شیوع سویه های تازه کرونا

باعث شد تجهیزات خط فراوری برکت با چند هفته تاخیر به ایران برسد

کلاف پیچیده کرونا، انحصار و تحریم

مشکل تازه آغاز شده بود. شرکت هندی ساخت تجهیزات را آغاز نموده بود که کرونای دلتا هند را به تعطیلی کشاند. کارخانه فراورینماینده تجهیزات هم همچون بسیاری از موسسات هند تعطیل شد. بعد از مذاکرات فراوان، بالاخره مجددا کار با تاخیر آغاز شد اما مشکل دیگری وجود داشت. پرواز میان فرودگاه های ایران و هند متوقف شده بود و امکان ارسال تجهیزات به ایران نبود. با پشت سر گذاشتن همه این مسائل، تازه موضوع تحریم به میان آمد.

آمریکا فروش بیورآکتور به ایران را به بهانه دومنظوره بودن این دستگاه تحریم نموده بود. این بیورآکتور هم تحت اسم وسل تانک و با واسطه یک شرکت خارجی به فرودگاه هند رسیده بود. با این حال در فرودگاه اجازه خروج دستگاه را ندادند و خواستار مصاحبه با مدیرعامل شرکت خریدار شدند. بیورآکتوری که هزینه آن هم پرداخت شده بود، حدود یک ماه در فرودگاه ماند، نه اجازه خروج می دادند و نه اجازه بازگشت به کارخانه. خط فراوری بدون رآکتور هم عملا به هیچ دردی نمی خورد.

در نهایت، این دستگاه حساس با جداکردن قطعات، از فرودگاه خارج شد و هر یک از قطعات به کشور دیگری فرستاده شد تا از آنجا به ایران بیاید. در این راستا هم مجددا برخی تجهیزات به وسیله کشورها برای چند روز توقیف شدند. با تمام سختی ها، قطعات بیورآکتور و خط فراوری بالاخره با حدود یک ماه و نیم تاخیر و در تیرماه، به صورت محموله های جدا از هم به ایران رسید.

برای خط فراوری چینی هم اتفاق مشابهی افتاد؛ آمریکا جلوی ارسال بیورآکتور را گرفت و ارسال این دستگاه هم با تاخیر روبرو شد.

البته تحریم ها محدود به بیورآکتور نبود. اغلب دستگاه های مرتبط با خط فراوری واکسن مورد شناسایی و پیگیری آمریکا قرار می گرفت. چرا که کاربرد این دستگاه ها معین بود و به جز ایران، فقط 6 کشور دیگر تکنولوژی به کارگیری این دستگاه ها را داشتند. علاوه بر تحریم های عادی، ابعاد مالی موضوع هم مطرح بود. در یک کلام، آمریکا نمی خواست انحصار شرکت های آمریکایی در فراوری واکسن از بین برود و کشورهای دیگری هم وارد این بازار شوند.

تیم فراورینماینده واکسن برکت در ماه های اخیر مدام مورد حمله های رسانه ای نهاده شده است

یک مشکل عجیب ولی واقعی

دستگاه هایی که قرار بود در خرداد و تیرماه وارد چرخه فراوری گردد، با یک تا دوماه تاخیر به ایران رسید. مراحل نصب خط فراوری با سرعت انجام می شد و همچنان امید می رفت که این خطوط فراوری از ابتدای مرداد به بهره برداری برسد و وعده 50 میلیون دوزی واکسن در شهریور به تحقق بپیوندد. اما یک مشکل تازه و عجیب خودنمایی کرد.

گروه مهندسان چینی و هندی که برای نصب دستگاه ها و راه اندازی نرم افزارها به ایران آمده بودند، همگی کرونا گرفتند. این در حالی بود که تمامی این افراد اعلام می کردند در کشورشان واکسن دریافت نموده اند. جالب آنکه تست کرونای این افراد در بدو ورود به ایران منفی بود اما بلافاصله پس از 48 ساعت وضع عوض شد. حالا برکت مانده بود و خط فراوریی که تقریبا نصب شده بود اما امکان بهره برداری نداشت. چاره ای نبود جز قرنطینه و میزبانی از این افراد تا زمان بهبودی کامل. موضوعی که 2 تا 3 هفته طول کشید.

بالاخره در اواخر مردادماه، این افراد بهبود یافتند و مراحل سرانجامی راه اندازی خطوط فراوری هم آغاز شد. خط فراوری هندی در اواسط شهریور به بهره برداری نهایی رسید و مقدار فراوری واکسن را حدود 8 میلیون دوز در ماه افزایش داد. خط فراوری چینی هم در مراحل سرانجامی است و احتمالا در کمتر از یک ماه آینده واکسن های خود را به شبکه بهداشت ایران تقدیم خواهد نمود.

این روزها واکسن برکت از 3 سد انحصار تکنولوژیک، بیماری کرونا و تحریم های آمریکایی گذشته اما ظاهرا مسئولان برکت پس از روبروه با این همه اتفاق عجیب، قصد ندارند دیگر هیچ قولی درباره مقدار فراوری بدهند. اما به نظر می رسد اگر مشکل عجیب دیگری رخ ندهد، وعده 50 میلیونی برکت با حدود یک ماه و نیم تاخیر تحقق خواهد یافت.

آغاز روزهای پربرکت

ماجرای واردات اما فرق می نماید. به فاصله 3 روز از صدور مجوز فراوری برکت، آمریکا که عملا دیگر سودی از تحریم واکسن نداشت، رسما تحریم واکسن کرونا را لغو کرد تا حداقل وجهه بین المللی خود را حفظ کند و گوشه چشمی هم به بازار ایران داشته باشد. این کار باعث شد قیمت واکسن وارداتی از 15.5 یورو به 8 یورو کاهش یابد و واردات واکسن از تیرماه رشد تصاعدی پیدا کند. در تیر ماه، به مقدار تمام 5 ماه قبل از آن واکسن وارد شد. واردات مرداد، 2 برابر تیر بود. استقرار دولت تازه هم به این فرایند شدت بیشتری بخشید و در شهریور، بیش از 31.6میلیون دوز واکسن وارد شد. به این ترتیب، ایران که در 5 ماه پیش از تحریم فقط 6.8 میلیون دوز واکسن وارده نموده بود، طی 3 ماه پس از فراوری برکت بیش از 51.4 میلیون دوز واکسن وارد نموده است.

برکت، سرعت واردات واکسن را 12.5 برابر و قیمت آن را نصف کرد.